íà ãîëîâíó ñòîð³íêó íåçàëåæíèé êóëüòóðîëîã³÷íèé ÷àñîïèñ <¯>

   www.ji-magazine.lviv.ua
 

Ñåðã³é Òàðàäàéêî

²íøà ô³ëîñîô³ÿ. Øîïåíãàóåð

 

Ñïðîáóéìî õî÷ ðàç óñ³ì ñåðöåì â³ä÷óòè, ÿêèé âåëèêèé, ñêð³çü ³ â óñüîìó, Øîïåíãàóåð ³ ÿêèé ìàëèé òà àáñóðäíèé éîãî âïëèâ!

 

Ô.ͳöøå. Øîïåíãàóåð ÿê âèõîâàòåëü

 

 

 

Ùèðî êàæó÷è, Øîïåíãàóåðó íå äóæå ïîòàëàíèëî. Ïðî íüîãî íå÷àñòî ñüîãîäí³ çãàäóþòü, à ïðîòå öÿ ëþäèíà çä³éñíèëà ÷è íå íàéá³ëüøèé ïåðåâîðîò ó ô³ëîñîô³¿, â³äêðèâøè íîâ³ øëÿõè... Õî÷à, ç ³íøîãî áîêó, â éîãî ïèñàííÿõ óæå â³äðàçó ïîì³òíå ùîñü óïåðåäæåíå é îñîáèñòå. É íàéïåðøå öå ñòàâëåííÿ äî òîä³øíüî¿ ô³ëîñîô³¿ òà â³äîìèõ ¿¿ òâîðö³â. Àäæå ñë³ä íàãàäàòè, ùî ãîëîâíà éîãî êíèãà, «Ñâ³ò ÿê âîëÿ é óÿâëåííÿ», áóëà âèäàíà ùå äàëåêîãî 1819 ðîêó. Âëàñíå, òîä³, êîëè ͳìå÷÷èíà íàðåøò³ ïîñ³ëà ïåðø³ñòü ó ô³ëîñîô³¿. Ñâ³òîâîþ ñòຠñëàâà Êàíòà, ùå ïðàöþþòü ³ Ô³õòå, ³ Øåë³íã, ³ Ãå´åëü. Àëå ñàìå ö³ òðîº é âèêëèêàþòü ó Øîïåíãàóåðà äóæå ãîñòðå íåïðèéíÿòòÿ.

Òà ñïåðøó éîãî êíèãà çàëèøàëàñÿ, ïî ñóò³, íåïîì³÷åíîþ, òèì ïà÷å é ïîäàëüø³ ñïðîáè òàêè ïðèâåðíóòè äî ñåáå óâàãó äóæå äîâãî áóëè íåâäàëèìè. ³äòàê ó Øîïåíãàóåðà çÿâëÿºòüñÿ òåìà «çìîâè» òà çàìîâ÷óâàííÿ éîãî ïðàöü, à â³äçíà÷åí³ âèùå Ô³õòå, Øåë³íã ³ Ãå´åëü, ÿê³ ñòàëè òîä³ âæå êëàñèêàìè,

çäàþòüñÿ éîìó â³äâåðòèìè øàõðàÿìè. Íåïðèºìíî (òà, íàïåâíå, é íåïîòð³áíî) íàâîäèòè ò³ ëàéëèâ³ õàðàêòåðèñòèêè, ùî â³í ¿õ ðîçäàº... Ïðè÷îìó íàéá³ëüøå òóò îòðèìóº Ãå´åëü.

ßñíà ð³÷, óñ³ ö³ ïðèêðîù³ ïîçíà÷àþòüñÿ íà ñïðèéíÿòò³ Øîïåíãàóåðà.

Âò³ì, ÿêáèî éøëîñÿ ëèøå ïðî çãàäóâàíèõ îñ³á, àäæå ñóòòºâ³ íåïîðîçóì³ííÿ ìè çíàõîäèìî é ñòîñîâíî áåççàïåðå÷íèõ àâòîðèòåò³â. Ó Øîïåíãàóåðà öå,

ïî-ïåðøå, Êàíò, ïî-äðóãå, Ïëàòîí ³, íàðåøò³, äàâíüî³íä³éñüêà, òîáòî âåäè÷íà òðàäèö³ÿ. Òóò ³íøå... «Ó ñâîºìó ãîëîâíîìó òâîð³ «Ñâ³ò ÿê âîëÿ é óÿâëåííÿ» Øîïåíãàóåð íàäຠäóæå ïîâåðõîâå, ïëàñêå òëóìà÷åííÿ ô³ëîñîô³¿ Ïëàòîíà òà Êàíòà»1. Öå êàæå Ãàéäå´åð, à éîìó äîâ³ðÿòè ìîæíà. ×è ùå: «Íå ïàïëþæèòü â³í ëèøå Êàíòà, âò³ì, àí³òðîõè íå ðîçó쳺 éîãî»2. Òàêå íàâðÿä ÷è ìîæëèâî ñïèñàòè íà ïîãàíèé õàðàêòåð, àäæå éäåòüñÿ ïðî íåäîñòàòíþ êîìïåòåíòí³ñòü... À öå âæå íåïðèºìíî, òîìó é òå, ùî Øîïåíãàóåð îïèíèâñÿ íåìîâ ó çàò³íêó, íàïåâíå, ìຠï³äñòàâè.

Äî ðå÷³, òðåáà ñêàçàòè, ùî «ïîâåðõîâå, ïëàñêå òëóìà÷åííÿ» Ïëàòîíà ³ Êàíòà áóëî íå ñïðîùåííÿì, à, ðàäøå, ïîâåðòàííÿì ¿õí³õ óÿâëåíü ó ïîòð³áíèé äëÿ ñåáå á³ê. Î÷åâèäíî, öå òàê ñàìî íå äóæå äîáðå, õî÷ ³ ìîæå ï³äêàçàòè íàì äåùî ñóòòºâå.

Ñïðàâà â òîìó, ùî ñó÷àñíå áà÷åííÿ áóäü-ÿêîãî òâîðó ìຠçàñâ³ä÷èòè

«ñìåðòü àâòîðà», êîëè âçÿòè â³äîìó ôîðìóëó Ð.Áàðòà. Òîáòî âèñëîâëþºòüñÿ íå òîé, õòî íàïèñàâ, à ñàìà ìîâà ÷è, âëàñíå, òåêñò; àëå ñêàçàíî öå íàéïåðøå

ïðî õóäîæíþ ë³òåðàòóðó. Òà, çâè÷àéíî, ùå íàî÷í³øå öå ïîì³òíî â íàóêîâîìó

÷è ô³ëîñîôñüêîìó òðàêòàò³, äå ïðåäìåòó òðåáà íàäàòè ö³ëêîì îáºêòèâíîãî é çíåîñîáëåíîãî âèãëÿäó. Òàê îñü ó Øîïåíãàóåðà â³ä÷óâàºòüñÿ çîâñ³ì ³íøå. Òóò îäðàçó ïîì³òíå ùîñü îñîáèñòå é çàö³êàâëåíå. Íàñïðàâä³ âîíî é íå äèâíî, áî ïî÷àòîê Õ²Õ ñòîð³÷÷ÿ öå íàñàìïåðåä åïîõà ðîìàíòèçìó ç ¿¿ øàíóâàííÿì ³íäèâ³äóóìà, ãåí³ÿ ÷è ãåðîÿ, ùî ïðîòèñòàâëÿþòüñÿ íàòîâïó...

Ïðîòå âàðòî çãàäàòè çíà÷åííÿ é îñîáèñòèõ îáñòàâèí. Àäæå áàòüêî (çàìîæíèé êîìåðñàíò), àáè äîáðå ï³äãîòóâàòè ñîá³ íàñòóïíèêà é ñïàäêîºìöÿ, ïîñèëຠçîâñ³ì þíîãî ùå õëîï÷èíó äî Ôðàíö³¿, äî ñâîãî äðóãà òà ïàðòíåðà. ϳçí³øå áóëà é Øâåéöàð³ÿ, é Áåëüã³ÿ, çíîâó Ôðàíö³ÿ òà ï³âð³÷íå ïåðåáóâàííÿ â àíãë³éñüêîìó ïàíñ³îí³... Âæå äîðîñëîþ ëþäèíîþ Øîïåíãàóåð ³ùå äâà ðîêè

çíàõîäèòüñÿ â ²òà볿. Öå ìàëî ñâî¿ìè íàñë³äêàìè é òå, ùî â³í óæå çìîëîäó ïîçáóâñÿ òî¿ ì³ñöåâî¿ îáìåæåíîñò³, ùî íàéá³ëüøå çàâàæຠâ³ëüíîìó áà÷åííþ. Êð³ì, ÿñíà ñïðàâà, í³ìåöüêî¿, â³í îäíàêîâî âïåâíåíî âîëî䳺 ôðàíöóçüêîþ, àíãë³éñüêîþ, ³òàë³éñüêîþ. Íåïîãàíî ³ñïàíñüêîþ...

Õàé òàì ÿê, àëå êîìåðö³ÿ Øîïåíãàóåðà íå ïðèâàáèëà, ïðîòå ñïàäùèíó â³í îòðèìàâ, ³ çàçíà÷åíà òóò îáñòàâèíà âèäàºòüñÿ äóæå ñóòòºâîþ. Ô³ëîñîô³ÿ òîãî ÷àñó (âëàñíå, òàê, ÿê ³ çàðàç) ³ñíóâàëà â óí³âåðñèòåò³, â óìîâàõ ³ùå ìàéæå ñåðåäíüîâ³÷íèõ ³ºðàðõ³é, òðàäèö³é ³ ïðîöåäóð. Îêð³ì òîãî, âæå ñêëàäàëèñÿ çîâñ³ì ³íø³ ïîðÿäêè, ñòîñóíêè íàéìàíî¿ ïðàö³. Òîìó ëþäèíà, ÿêà âèð³øóâàëà

ïðèñâÿòèòè ñåáå ô³ëîñîô³¿, ïîòðàïëÿëà òóò ó ñêëàäíó ìåðåæó çàëåæíîñòåé. Íàâðÿä ÷è öå ñïðèÿëî â³ëüíîìó ìèñëåííþ. Òîæ, îòðèìàâøè äîáðèé ñïàäîê ³ âì³þ÷è ïðèìíîæóâàòè ñâî¿ ãðîø³, Øîïåíãàóåð ³ùå é ñóòî ìàòåð³àëüíî ñòຠäîâîë³ íåçàëåæíèì. ßêùî äîäàòè ñþäè é øèðîêå ñâ³òîáà÷åííÿ, é ïîì³òíå

çîñåðåäæåííÿ íà ñîá³, òî ïîäàëüøèé êîíôë³êò, ÿêèé âèíèêຠç àêàäåì³÷íîþ ô³ëîñîô³ºþ, íå çäàºòüñÿ âæå âèïàäêîâèì.

Àëå öå áóëî ùå ïîïåðåäó. Ñïî÷àòêó áóëî íàâ÷àííÿ â óí³âåðñèòåò³ òà ëåêö³¿ ç ìåäèöèíè, ïðèðîäíè÷èõ íàóê, ³ñòîð³¿... Âëàñíå, çâ³äñè é ðîçïî÷àëîñÿ éîãî çíàéîìñòâî ç ô³ëîñîô³ºþ.

Äëÿ òîãî, ùîá óÿâèòè ñîá³ òîä³øí³é ¿¿ ñòàí, ÿêíàéïåðøå òðåáà ñêàçàòè

ïðî ãëèáîêó â³äì³íí³ñòü, ùî â³äð³çíÿëà äóìêó Íîâîãî ÷àñó â³ä àíòè÷íîñò³ ÷è, ñêàæ³ìî, Ñåðåäíüîâ³÷÷ÿ. Çà ìèíóëèõ åïîõ ³øëîñÿ çäåá³ëüøîãî ïðî «áóòòÿ». ×è ïðî ñâ³ò, ÿêùî äèâèòèñÿ íà íüîãî ç óí³âåðñàëüíî-íåâèçíà÷åíî¿ òî÷êè çîðó. Çà Íîâîãî ÷àñó çì³íèëàñÿ ñàìå çãàäàíà òî÷êà çîðó, áî òåïåð óæå ëþäèíà

ñòຠíàñàìïåðåä îñîáèñò³ñòþ, íàñàìïåðåä ³íäèâ³äîì. À â³äòàê ³ ñïðèéìàòèìå

âñå íàâêîëî ç îñîáèñòî¿, òîáòî âëàñíî¿ òî÷êè çîðó... Òà, çðåøòîþ, çÿñóâàëàñÿ äèâíà ð³÷. Àäæå âèõîäèëî, ùî ëþäèíà áà÷èòü ó ñâ³ò³ òå, ùî áà÷èòü, à íå òå, ùî íàñïðàâä³. É ñàìé öå ñëîâî «íàñïðàâä³» âèãëÿäຠäóæå íà¿âíèì, àäæå íàì íå ï³ä ñèëó çàçèðíóòè çà âëàñíå áà÷åííÿ. Òîæ ÿêèì º öåé ñâ³ò «íàñïðàâä³» é ÷è º â³í óçàãàë³ (!), ö³ ïèòàííÿ ÷è íå áåçãëóçä³... Õàé òàì ÿê, àëå ô³ëîñîô³ÿ òîãî ÷àñó âèõîäèëà ç ³íäèâ³äà.


 

 

Ìîæíà âèñëîâèòè ïðèïóùåííÿ, ùî ñàìå òàê³ ìîòèâè é ï³äøòîâõíóëè Øîïåíãàóåðà äî çàõîïëåííÿ ô³ëîñîô³ºþ. Éîãî, ëþäèíó ä³éñíî ðîçâèíåíó é íîðîâëèâó, ùî íàéâèùå ö³íóâàëà ñâîþ ñâîáîäó, ìàëà ãëèáîêî çàö³êàâèòè òà ïðèâàáèòè öÿ ïîçèö³ÿ. Ùî âèõîäèòè òðåáà ç áîêó ñóáºêòà. Ùî ñâ³ò º ëèøå íàøèì «óÿâëåííÿì». ², çâ³ñíî, íåâèïàäêîâî öÿ òåçà ñòຠïî÷àòêîì ó ïîáóäîâ³ âæå éîãî âëàñíî¿ ô³ëîñîô³¿: «Die Welt ist meine Vorstellung». Îòæå: «Ñâ³ò º ìî¿ì óÿâëåííÿì»3.

Àëå öå âèçíà÷àëüíå, çäàºòüñÿ, ïîëîæåííÿ íå áóëî äëÿ Øîïåíãàóåðà êëþ÷îâèì ³ âèêîíóâàëî ñëóæáîâó, ïî ñóò³, ðîëü. Àäæå áóäü-ÿêå íàãîëîøåííÿ íà òîìó, ùî ñâ³ò º íàøèì óÿâëåíÿì àáî æ ÿâèùåì (Erscheinung), ÿê ó Êàíòà, ïîâåðòàòèìå äî ïèòàííÿ, ùî ñàìå çíàõîäèòüñÿ çà òèì ÿâèùåì àáî óÿâëåííÿì. ² íåõàé çàçèðíóòè òóäè íå ìîæíà. Öå ïèòàííÿ ïîòð³áíî ñòàâèòè, áî çâ³äñè ïîñòàâàòèìå é ðîçóì³ííÿ âñüîãî áóòòÿ. Çà Êàíòîì, îòà çâîðîòíÿ ñòîðîíà ñâ³òó íåäîñÿæíà, öå ñëàâåòíà «ð³÷ ó ñîá³»; ñàìå òóò ³ ðîçïî÷èíàºòüñÿ Øîïåíãàóåð.

Àäæå â³í ÿêðàç ³ ïðîáóº ïðîðâàòèñÿ êð³çü óÿâëåííÿ, íàçèâàþ÷è éîãî ëèøå

«çàâ³ñîþ Ìàé¿», äàâíüî³íä³éñüêî¿ áîãèí³, ÿêà ñòâîðþº ñâ³ò ³ëþç³é.

Àëå òå, ùî ìè áà÷èìî, í³êîëè íå çàëèøàºòüñÿ â³ä÷óæåíèì ³ ïîñò³éíî í³áè ï³äòðèìóþòüñÿ ñâ³äîì³ñòþ. Á³ëüøå òîãî, ñàìå öåé ìîòèâ óñâ³äîìëåííÿ é

íàäຠòèì óÿâëåííÿì î÷åâèäíîñò³ é äîñòîâ³ðíîñò³. Íåäàðåìíî æ ³ñíóº âèñë³â:

«äîâ³ðÿòè ñâî¿ì î÷àì». Óæå çâ³äñè é âèïëèâàëî ïåðåêîíàííÿ, ùî íà äîâ³ðó çàñëóãîâóº ëèøå òå, ùî äàºòüñÿ íàì ó æèâîìó é áåçïîñåðåäíüîìó ñïðèéíÿòò³. Òîæ óñå, ùî çíàõîäèòüñÿ çà ìåæàìè öüîãî áà÷åííÿ, òîáòî ñâ³ò ó ðåàëüíîìó éîãî ñòàí³, âèäàºòüñÿ ñôåðîþ çäîãàäîê ³ ïðèïóùåíü...

Îòæå, òðåáà áóëî é íàäàë³ âèõîäèòè ç³ ñâîãî âíóòð³øíüîãî äîñâ³äó – ïðîòå ñïðîáóâàòè â³äêðèòè òóò îñíîâó âñüîãî áóòòÿ. Âëàñíå, òàêîþ é ïîñòàëà ïðîáëåìà, ùî íàäèõíóëà Øîïåíãàóåðà. Çâè÷àéíî, çà êëàñè÷íèìè êàíîíàìè, äå âíóòð³øíº é çîâí³øíº ïðîòèñòàâëåí³, öþ çàäà÷ó ðîçâÿçàòè íå ìîæíà.

Ñàìå çâ³äñè é íàðîäæóºòüñÿ ð³øåííÿ, ùî ï³äðèâຠâñþ êëàñè÷íó ô³ëîñîô³þ... Òðåáà âçÿòè òàêèé îáºêò, ÿêèé ïîºäíóº â ñîá³ é âíóòð³øíº, é çîâí³øíº, ÷è, ñêàæ³ìî, òàêèé îáºêò, ÿêèé îäíî÷àñíî áóâ áè é ñóáºêòîì. Àëå ùî öå òàêå? Ìîº âëàñíå ò³ëî. Ç îäíîãî áîêó, éîãî ìîæíà ñïðèéìàòè ñåðåä ³íøèõ îáºêò³â. Àëå, êð³ì òîãî, öå äîñòàòíüî ñâîºð³äíèé, îäèí-ºäèíèé îáºêò, ÿêèé ÿ ìîæó â³ä÷óâàòè ùå é çñåðåäèíè.

Òîä³ ìîæåìî ãîâîðèòè, ùî ìîº ò³ëî öå é «óÿâëåííÿ», é «ð³÷ ó ñîá³». Êîëè äèâèòèñÿ íà íüîãî ñåðåä ³íøèõ îáºêò³â «óÿâëåííÿ»; â³ä÷óâàþ÷è éîãî âíóòð³øíüî «ð³÷ ó ñîá³». Òîæ ³ñíóº «ð³÷ ó ñîá³» (õî÷ îäíà!), ùî çàïåðå÷óº äóìêó Êàíòà ïðî ö³ëêîâèòó ñâîþ çàêðèò³ñòü. ² âîíà âèÿâëÿºòüñÿ íå ò³ëüêè äîñÿæíîþ, öÿ ð³÷ º íàéáëèæ÷îþ é íàéâ³äêðèò³øîþ äëÿ ìåíå. Âëàñíå ò³ëî!.. Òðåáà âèçíàòè, ùî çãàäàíà ïîáóäîâà áóëà, ïåâíå, íàéö³êàâ³øîþ ñåðåä ³äåé Øîïåíãàóåðà. Ñàìå òóò, ó öàðèí³ ò³ëà, é â³äáóëîñÿ òå â³äêðèòòÿ, ùî çì³íèëî âñþ ìàéáóòíþ ô³ëîñîô³þ...

 

Ïî ñóò³, íåîáõ³äíî áóëî âèÿâèòè ïðèðîäó ñâîãî âíóòð³øíüîãî ñòàíó, ñâîãî ò³ëà (êîëè ñïðèéìàòè éîãî çñåðåäèíè). Íà äóìêó Øîïåíãàóåðà, öå âîëÿ. É íåõàé òóò îõîïëþºòüñÿ áåçë³÷ îêðåìèõ ÿâèù ³ ô³ç³îëîã³÷íèõ ïðîöåñ³â, ³ ïîòÿã³â, ³ áàæàíü, ³ ñèëüíèõ åìîö³é... Çà íèìè ñòî¿òü îäíå ìîãóòíº íà÷àëî, çãàäàíà «âîëÿ». É ãîëîâíå â ¿¿ ïðèðîä³ öå ïîâíà ñàìîäîñòàòí³ñòü ³ áåçïåðå÷íà

íåñâ³äîì³ñòü. Àëå çâ³äñè âèïëèâàëî äåùî òàêå, ùî â³äðàçó êèäàëî âèêëèê óñ³é çàõ³äí³é öèâ³ë³çàö³¿ (!). Áî ìèëà äëÿ Çàõîäó é òàêà, çäàâàëîñÿ á, î÷åâèäíà

«ðîçóìíà» ïðèðîäà ëþäèíè ïîñòàâàëà ñóòî âòîðèííîþ é ïîõ³äíîþ...

Á³ëüøå òîãî, Øîïåíãàóåð ³äå ùå äàë³. Êîëè ä³éñíî ââàæàòè, ùî ò³ëî âèÿâëÿºòüñÿ òîþ ð³÷÷þ, äå ìè çäàòí³ ä³ñòàòèñÿ ñóò³, òî ÷îìó á íå ïðèïóñòèòè, ùî ïðè öüîìó â³äêðèâàºòüñÿ é ñóòí³ñòü óñüîãî ñâ³òó? Òîáòî âîëÿ öå íå ò³ëüêè ïðèðîäà ò³ëà, öå é îñíîâà âñüîãî áóòòÿ. Ïðè÷îìó çíîâó æ òàêè íåðîçóìíà... Äëÿ çàõ³äíî¿ òðàäèö³¿ òóò ³ ñïðàâä³ âèíèêàëà äóæå â³ä÷óòíà çàãðîçà, áî çäàâíà (ïî÷èíàþ÷è ùå ç àíòè÷íîãî «ëîãîñà» é àæ äî Ãå´åëÿ) öÿ êóëüòóðà íàïîëÿãàëà íà ðîçóìí³é îñíîâ³ ñâ³òó. Òàêèì ÷èíîì, ó Øîïåíãàóåðà ïîçíà÷àâñÿ, ìîæå, íàéá³ëüøèé ïîâîðîò ó ô³ëîñîô³¿.

Òà âàðòî íàãîëîñèòè, ùî âèõ³äíèìè äëÿ íüîãî áóëè ñàìå ìîòèâè ò³ëà. Äî ðå÷³, ïåâíó ï³äêàçêó â³í îòðèìàâ ó êíèç³ ôðàíöóçüêîãî ë³êàðÿ òà ô³ëîñîôà

Êàáàííñà «Ñï³ââ³äíîøåííÿ ì³æ ô³çè÷íèì ³ ìîðàëüíèì íà÷àëîì ó ëþäèíè». Çàóâàæèìî, ùî êëàñè÷íà çàõ³äíà äóìêà ïðîòèñòàâëÿëà ò³ëåñí³ñòü ³ ñâ³äîì³ñòü (ÿê ó âèïàäêó ùå «ò³ëà» é «äóø³»). Çãàäàéìî ïðî äâ³ «ñóáñòàíö³¿» Äåêàðòà. Òàê îñü ó Êàáàí³ñà éøëîñÿ ïðî òå, ùî ö³ íà÷àëà ò³ñíî ïîâÿçàí³, á³ëüøå òîãî, ñàìå ò³ëåñí³ñòü º, áåçóìîâíî, âèçíà÷àëüíîþ. Ïîä³áíå áà÷åííÿ äóæå âïëèíóëî

íà Øîïåíãàóåðà. ϳçí³øå â³í óæå ïðÿìî íàçèâຠñàìå Êàíòà é Êàáàí³ñà (!)

«ìî¿ìè ïîïåðåäíèêàìè»4. Öå áàãàòî ÷îãî âàðòå...

Ïðîòå ùå âàæëèâ³øå, ïåâíå, çãàäàòè ïðî ïîñë³äîâíèê³â, àäæå ò³ëüêè çàâäÿêè íèì ³ âèçíà÷àºòüñÿ âïëèâîâ³ñòü. ² íàéïåðøå öå, çâ³ñíî, ô³ãóðà ͳöøå.

Éîãî çíà÷åííÿ äëÿ ñó÷àñíî¿ äóìêè íåçàïåðå÷íå, é ï³äêðåñëþºìî, ùî ͳöøå íàçèâຠØîïåíãàóåðà «ìî¿ì âåëèêèì ó÷èòåëåì»5. À òîìó í³áè ï³äõîïëþº êëþ÷îâ³ éîãî çíàõ³äêè, é çîêðåìà, ìîòèâè ò³ëà, ùî âèçíà÷ຠíàøó ñâ³äîì³ñòü. Îòæå: «Ðîçóìó á³ëüøå ó òâî¿é ïëîò³, í³æ ó òâî¿é âèù³é ìóäðîñò³». ×è òàêå:

«Òâîð÷à ïëîòü ñòâîðèëà ñîá³ äóõ, ÿê îïîðó ñâîãî æàäàííÿ»6.

Ñïî÷àòêó ìîæíà ñêàçàòè, ùî äëÿ ͳöøå òåìà ò³ëåñíîñò³ íå ãîëîâíà, õî÷à, çâè÷àéíî, öå íå òàê. Àäæå çàõ³äíà äóìêà çäàâíà ïåðåäáà÷àëà, ùî «äóõ»

àáî «ðîçóì» º ÷èìîñü, ïî ñóò³, ñàìîäîñòàòí³ì. Îòæå, âàðòî áóëî çàóâàæèòè,

ùî âîíè ïîâÿçàí³ ç ò³ëîì, ÿê îäðàçó âèÿâëÿëîñÿ öå äåùî äîñèòü óìîâíå. Âëàñíå, çâ³äñè âæå âèïëèâàëî é çíàìåíèòå «Áîã ïîìåð». ² òîä³ â³äêðèâàëîñÿ,

ùî ñàìå íàøà ò³ëåñí³ñòü º ï³ä´ðóíòÿì ó ðîçóì³íí³ áóòòÿ... Öå ï³äòâåðäæóº

êîðîòêà ôîðìóëà Ñàðòðà:

«Ïîçàäó ò³ëà íåìຠí³÷îãî»7.

Ñáìå ò³ëî é â³äêðèëî äëÿ Øîïåíãàóåðà «âîëþ». Íåâàæêî ïîì³òèòè: âæå áóäîâà ò³ëåñíîñò³ í³áè âò³ëþº â ñîá³ íàé³ñòîòí³ø³ íàø³ ïîòÿãè ³ áàæàííÿ. Òîæ: «Îñü ÷îìó îðãàíè ò³ëà ìàþòü ö³ëêîì â³äïîâ³äàòè ãîëîâíèì áàæàííÿì (Hauptbegehrungen), â ÿêèõ âèÿâëÿº ñåáå âîëÿ, ìàþòü áóòè ¿õí³ì íàî÷íèì âèÿâîì: çóáè, ãîðëî é êèøêîâèé êàíàë – öå îáºêòèâîâàíèé ãîëîä; ãåí³òà볿 – öå îáºêòèâîâàíèé ñòàòåâèé ïîòÿã»8. Àëå ðîçêðèâøè ïðèðîäó íàøîãî ò³ëà, Øîïåíãàóåð ³ ñïðàâä³ éäå çíà÷íî äàë³ é ðîçïîâñþäæóº ñâî¿ âèñíîâêè íà ñâ³ò, ÿêùî áðàòè éîãî â ö³ëîìó. Òîáòî áà÷èòü ó ò³é-òàêè «âîë³» é îñíîâó ñâ³òó. Çâè÷àéíî, â³í óñâ³äîìëþº, ùî öå ò³ëüêè éîãî ñì³ëèâå ïðèïóùåííÿ, òîæ í³áè âèïðàâäîâóºòüñÿ, ùî 䳺 çà ïðèíöèïîì «àíàëî㳿», é íàçèâຠò³ëî ëþäèíè

«êëþ÷åì» ó ðîçóì³íí³ âñüîãî áóòòÿ...

Òà, çâ³ñíî, öåé àðãóìåíò º íå íàäòî ïåðåêîíëèâèì. Àëå òðåáà çãàäàòè, ùî ô³ëîñîôà çìîëîäó ùå ïðèâàáèëî ïðèðîäîçíàâñòâî, ñàìå òóò ³ âáà÷ຠâ³í

àðãóìåíòè, ÿê³ çäàþòüñÿ éîìó íàä³éíèìè. Íàéïåðøå â³í óïåâíåíèé, ùî íàóêà

ëèø îïèñóº ñóòî çîâí³øíþ ñòîðîíó ð³çíèõ ÿâèù ³ íå áà÷èòü ¿õíþ ïðèðîäó. Íàñïðàâä³ æ ó áóäü-ÿêîìó ïðîöåñ³ âèðóº ïîòóæíà æèòòºâà ñèëà. Çâè÷àéíî, öå ñàìå «âîëÿ», é ïîñòຠâîíà â ³íñòèíêòàõ ³ ðåôëåêñàõ, ó íåñòðèìíîìó ðóñ³ âñüîãî æèâîãî, â åëåêòðè÷íèõ ³ ìàãí³òíèõ ÿâèùàõ, ó ÷îìó çàâãîäíî...

Ïðîòå íàéá³ëüøèé ³íòåðåñ ó Øîïåíãàóåðà âèêëèêຠñèëà òÿæ³ííÿ. Öå é íå äèâíî. Òóò ³äåÿ ùîäî ïîä³áíîñò³ áàæàííÿ é â³äîìèõ ïðèðîäíèõ ÿâèù º, íàïåâíå, íàéïðîçîð³øîþ. Êð³ì òîãî, çãàäàíà ñèëà âèçíà÷ຠ÷è íå ï³ä´ðóíòÿ íàøîãî ñâ³òó é í³áè ïîêàçóº ùîñü ºäèíå â îñíîâ³ âñüîãî áóòòÿ. É, íàðåøò³, çåìíå òÿæ³ííÿ äóæå ïîì³òíå. Íà â³äì³íó â³ä ³íøèõ ÿâèù, ÿê³ â³äîì³, øâèäøå,

ç ï³äðó÷íèêà, òÿæ³ííÿ çíàéîìå êîæíîìó ç ÿêíàéáëèæ÷îãî äîñâ³äó.

Äî ðå÷³, íå âðàõîâóþ÷è öþ òåìó Øîïåíãàóåðà, íå ìîæíà ïîÿñíèòè é ïðèðîäó «äóõó òÿæêîñò³» ͳöøå, äîñèòü âàæëèâîãî éîãî ìîòèâó. Íàïðèêëàä:

«À êîëè ÿ ïîáà÷èâ ñâîãî äåìîíà, òî çáàãíóâ, ùî â³í ñåðéîçíèé, ´ðóíòîâíèé,

ãëèáîêèé, óðî÷èñòèé; öå áóâ äóõ òÿæêîñò³ çàâäÿêè éîìó âñå ïàäຠâíèç»9.

Óæå íå âïåðøå, õî÷-íå-õî÷, àëå äîâîäèòüñÿ ïîñèëàòèñÿ íà ͳöøå. Öå, çâ³ñíî, íåâèïàäêîâî. Â³í ³ ñïðàâä³ áàãàòî ùî çàïîçè÷èâ ó Øîïåíãàóåðà é äîäóìàâ îñíîâí³ éîãî ïîëîæåííÿ äî ê³íöÿ. Êîëè âèõîäèòè ñàìå ç ò³ëà, ñë³ä çàçíà÷èòè, ùî âîíî íàäòî çàëåæíå â³ä óìîâ ³ñíóâàííÿ. É õî÷à ìè çäàòí³ ïðèñòîñóâàòèñÿ é ïîìÿêøèòè öþ çàëåæí³ñòü, îäíà ç òèõ óìîâ àí³òðîõè íàì íåï³äâëàäíà. Öå, çâè÷àéíî, ñèëà òÿæ³ííÿ. Òóò ó ͳöøå òðàïëÿºòüñÿ íà äèâî ö³êàâèé îáðàç:

«Óãîðó âñóïåðå÷ äóõîâ³, ùî òÿã ìåíå äîíèçó, â áåçîäíþ, âñóïåðå÷ äóõîâ³ òÿæêîñò³, ìîºìó äåìîíîâ³ é ñìåðòíîìó âîðîãîâ³.

Óãîðó õî÷à â³í ñèä³â íà ìåí³, íàï³âêð³ò, íàï³âêàðëèê...»10 Àëå çàðàç óæå ïîì³òíî, ùî ñèëà, ÿêó â³äêðèâ Øîïåíãàóåð, îòà «âîëÿ», íàäòî âîðîæà é

íåáåçïå÷íà äëÿ ëþäèíè. Ïðè÷îìó ¿¿ ñë³ïà é íåðîçóìíà ïðèðîäà ùå á³ëüøå çàãîñòðþº öþ íåáåçïåêó...

Ïðàâäó êàæó÷è, Øîïåíãàóåðó é ñàìîìó íå äî âïîäîáè éîãî çíàõ³äêà. Áî ìîãóòíÿ ñâ³òîâà «âîëÿ» ìîæå íå ò³ëüêè âèÿâëÿòèñÿ â ëþäèí³, àëå é âëàäíî íà íå¿ òèñíóòè. Ñàìå çâ³äñè, ïðèì³ðîì, ³ á³ëü, ³ ñòðàæäàííÿ. Ïðè öüîìó âàðòî çàçíà÷èòè, ùî çàõ³äíà äóìêà çàâæäè âèõîäèëà ç àêòèâíî¿ ðîë³ ñóáºêòà. Òîìó ñòàíîâèùå, äå ëþäèíà íå ñò³ëüêè 䳺, ñê³ëüêè é ñïðàâä³ çàçíຠòèñêó, âèãëÿäàëî äîâîë³ íåçâè÷íî é íåïðèºìíî.

 

 

Êîëè âèéøëà íàéãîëîâí³øà éîãî êíèãà, Øîïåíãàóåðó ëèøå òðèäöÿòü,

àëå â³í àí³òðîõè íå ñóìí³âàºòüñÿ â åïîõàëüíîñò³ ñâîãî â÷åííÿ. É íàïåâíå âæå â³ä÷óâຠñâîº ïîêëèêàííÿ: öå, çâè÷àéíî æ, ô³ëîñîô³ÿ... Âò³ì, îäíà ñïðàâà, â³ä÷óâàòè ñâîº ïîêëèêàííÿ é, çîâñ³ì ³íøà, ä³éñíî íàáóòè ïåâíîãî ñòàòóñó. Ïðè÷îìó çàãàëüíîâèçíàíîãî... Äëÿ öüîãî ï³äõîäèâ ºäèíèé øëÿõ: óí³âåðñèòåò. Àäæå ê³ëüêà ðîê³â òîìó Øîïåíãàóåð ³ ñàì ³ùå â÷èâñÿ, ñëóõàâ ëåêö³¿ Ô³õòå ³ Øëÿéºðìàõåðà. É, íàïåâíå, çãàäàíèé øëÿõ óÿâëÿâñÿ éîìó ïðèðîäíèì.

Îòæå, çðåøòîþ, â³í ³ ñïðàâä³ ïîòðàïëÿº â óí³âåðñèòåò, àëå ëèøàºòüñÿ òàì íåäîâãî é ÷è íå â³äðàçó çâ³ëüíÿºòüñÿ. Ùî ñàìå â³äáóâàëîñÿ ìè íå çíàºìî, òà äåÿê³ âæå ï³çí³ø³ éîãî âèñëîâëþâàííÿ áàãàòî ùî äîçâîëÿþòü ïîÿñíèòè. ³í óæèâຠòàêèõ ñïîëó÷åíü, ÿê «óí³âåðñèòåòñüêà ô³ëîñîô³ÿ» ÷è, ïðèì³ðîì,

«ïðîôåñîðè ô³ëîñîô³¿», é îïèñóº ö³ ïðåäìåòè ç ³ðîí³ºþ ³ ãëèáîêîþ çíåâàãîþ. Âæå òóò îäðàçó ïîì³òíî: éîãî ñòîñóíêè ç «óí³âåðñèòåòñüêîþ ô³ëîñîô³ºþ», ìÿêî êàæó÷è, íå ñêëàëèñÿ...

É íàãîëîøóºìî, öå âèïàäè âæå íå ïðîòè ïåâíèõ îñ³á, à ïðîòè ïåâíèõ ñóñï³ëüíèõ ÿâèù. ² ñõîæå, ïîä³áíà òåìà íàáóâຠäëÿ Øîïåíãàóåðà âåëèêîãî é

ïðèíöèïîâîãî çíà÷åííÿ. Íåäàðåìíî æ ¿é îêðåìî ïðèñâÿ÷åíî ö³ëèé òðàêòàò, ÿêèé òàê ³ íàçèâàºòüñÿ: «Ïðî óí³âåðñèòåòñüêó ô³ëîñîô³þ».

Çâè÷àéíî, òóò óñå ùå áàãàòî ðîçäðàòóâàííÿ ùîäî â³äîìèõ ñó÷àñíèê³â, óæå çãàäàíèõ íà ïî÷àòêó, òà, çâ³ñíî, íàéö³êàâ³øèì º çàãàëüíå áà÷åííÿ ñïðàâè.

Äëÿ êðàùîãî ðîçóì³ííÿ òðåáà ñêàçàòè, ùî â îñâ³ò³ òîä³øíüî¿ ùå ͳìå÷÷èíè âñå âèð³øóâàëà äåðæàâà ³ õðèñòèÿíñòâî ââàæàëîñÿ çà «äåðæàâíó ðåë³ã³þ». Íàïåâíå, öå íàéá³ëüøå ïîçíà÷àëîñü íà âèêëàäàíí³ ô³ëîñîô³¿ (ç ¿¿ ñõèëüí³ñòþ äî ñâ³òîãëÿäíèõ óÿâëåíü). ² òðàïëÿëèñÿ òàê³ âèïàäêè, êîëè ëþäè âòðà÷àëè ñâîº ì³ñöå â óí³âåðñèòåò³ çà âèñëîâëþâàííÿ äóìîê, ÿê³ çàïåðå÷óâàëè ðåë³ã³þ. Âæå çíàþ÷è ïðî õàðàêòåð ³ â÷åííÿ Øîïåíãàóåðà íåõàé ïðÿìî é íå äîòè÷íå äî ðåë³ã³¿, ìîæíà ñòâåðäæóâàòè: ö³ ïîðÿäêè éîìó íàâðÿä ÷è ïîäîáàëèñü.

Îòæå, íàéá³ëüøà, íà éîãî äóìêó, á³äà â «óí³âåðñèòåòñüê³é ô³ëîñîô³¿» – öå íàäì³ð îï³êè ç áîêó äåðæàâè. É äîáðî á ³ùå êîëè éøëîñÿ ò³ëüêè ïðî çì³ñò óñüîãî íàâ÷àííÿ. Áî äåðæàâà ùå é äîáèðຠâèêëàäà÷³â ³ äî òîãî æ ¿õ óòðèìóº. Çâè÷àéíî, âîíè â³äðàçó ïîòðàïëÿþòü ó çàëåæí³ñòü ³ âèÿâëÿþòüñÿ òàêèìè ñîá³ äåðæàâíèìè ñëóæáîâöÿìè. Òà âàðòî íå çàáóâàòè, ùî ô³ëîñîô³ÿ, ïî÷èíàþ÷è â³ä àíòè÷íî¿ äàâíèíè, ïîñòàëà ñïðàâîþ â³ëüíèõ ³ íåçàëåæíèõ ëþäåé. À â³äòàê

ó Øîïåíãàóåðà íàéïåðøå éäåòüñÿ ïðî øêîäó, «ùî ¿¿ ô³ëîñîô³ÿ ÿê ïðîôåñ³ÿ çàâäຠô³ëîñîô³¿ ÿê â³ëüíîìó ïîøóêó ³ñòèíè»11.

É íàéá³ëüøå éîãî äðàòóº ñàìå ïëàòíÿ, áî, çâ³ñíî æ, îòðèìóþ÷è ãðîø³, âæå íå ìîæíà áóòè ïî-ñïðàâæíüîìó â³ëüíèì. Àëå òóò ÿêðàç ³ ì³ñöå íàãàäàòè, ùî ñàìîìó ô³ëîñîôó ÷è âäàëîñÿ, ÷è ïîùàñòèëî áóòè ä³éñíî íåçàëåæíîþ é çàáåçïå÷åíîþ ëþäèíîþ. Áåçïåðå÷íî, â óí³âåðñèòåò³ éîãî ö³êàâèëà íå ïëàòíÿ. Öå âåëèêîþ ì³ðîþ é äîçâîëÿëî éîìó ï³äíÿòè òàêå ïèòàííÿ... Íåäàðåìíî æ

«óí³âåðñèòåòñüêà ô³ëîñîô³ÿ» íå ñïðèéìàºòüñÿ íèì ³íàêøå, í³æ «ïðèáóòêîâà» é «çàðîá³ò÷àíñüêà». Äî ðå÷³, çãàäàíà òåìà áóëà íå äóæå íîâîþ é òèì á³ëüøå íå îñîáèñòîþ. ϳäí³ìàþòü ¿¿ ùå Ñîêðàò ³ Ïëàòîí, ÿê³ âèñì³þâàëè ñîô³ñò³â.

Àäæå ò³ çàðîáëÿëè íà âèêëàäàíí³ ñâ ïîðîæíüî¿ ïðåìóäðîñò³ é ïðèêðèâàëè âëàñíå íåâ³ãëàñòâî ïèõàò³ñòþ é íåéìîâ³ðíèì àïëîìáîì. Îòæå, öÿ ñèòóàö³ÿ í³áè çíîâó ïîâòîðþºòüñÿ...

Òà íèí³ Øîïåíãàóåð óæå íå ñò³ëüêè íàñì³õàºòüñÿ, ñê³ëüêè æîðñòêî é â³äâåðòî çíåâàæຠöå çàðîá³ò÷àíñòâî íà ô³ëîñîô³¿. É áàãàòî ùî éîìó çàêèäàº.

É íåâ³ãëàñòâî, é íåâì³ííÿ í³ ìèñëèòè, í³ ïèñàòè, é êóì³âñòâî, é çàïîá³ãëèâå

ïðèñëóõàííÿ äî íà÷àëüñòâà. Òîæ óÿâëÿºòüñÿ äîñòàòíüî í³ê÷åìíà ïîñòàòü. – Îòà, áóêâàëüíî, «ìàð³îíåòêà, ùî âñ³ëàñÿ íà êàôåäð³»12.

Öÿ òåìà ìîæå çäàòèñÿ äðóãîðÿäíîþ é, ïî ñóò³, á³îãðàô³÷íîþ, òà ñàìå òàê³ ìîòèâè é â³äêðèëè äëÿ Øîïåíãàóåðà äîâîë³ âàæëèâó ð³÷... Àäæå ñïðàâä³,

â³äêèäàþ÷è ùîñü îäíå, òðåáà âèñóíóòè ùîñü ³íøå. Òîìó í³áè íà ïðîòèâàãó âñ³ì îïîíåíòàì ³ âèíèêຠòàêà ïîñòàòü, ÿê ³ñòèííèé àáî ñïðàâæí³é ô³ëîñîô. ² íåõàé â³í îïèñàíèé ùå âêðàé óìîãëÿäíî, ãîëîâíå òóò óñâ³äîìèòè ïðîáëåìó. Áî çãàäàéìî, ùî ô³ëîñîô³ÿ çà ñàìîþ ñâîºþ ñóòòþ ñïðàâà â³ëüíî¿ ëþäèíè. Òîìó é çÿâëÿºòüñÿ çàïèòàííÿ. ×è ìîæëèâà ô³ëîñîô³ÿ çà äîáè, êîëè áóäü-ÿêà

ñóñï³ëüíà ä³ÿëüí³ñòü º ïðîôåñ³éíîþ? É âåäåòüñÿ ëèø ó ïåâíèõ ³íñòèòóö³ÿõ, îòæå, íàäòî ðåãëàìåíòîâàíà.

Øîïåíãàóåð, ÿê óæå çðîçóì³ëî, íå ñïðèéìຠòàêó ï³äì³íó. Ïðè öüîìó â³í óïåâíåíèé, ùî ñïðàâæíÿ ô³ëîñîô³ÿ íå çíèêíå, áî ïîòðåáà íåþ çàéìàòèñÿ

âèÿâëÿºòüñÿ ó ñàì³é ïðèðîä³ ëþäèíè. Öå òàêå ñîá³ «ìåòàô³çè÷íå ïî÷óòòÿ». Ïðîòå äàºòüñÿ âîíî íå êîæíîìó é, ãîëîâíå, ìຠçºäíàòèñÿ ç ÿêíàéá³ëüøîþ ñâîáîäîþ é íåçàëåæí³ñòþ.

Ïèòàííÿ ïðî ô³ëîñîô³þ ïîñòຠòåïåð ó ôîðì³ çàïèòàííÿ ïðî íàòóðó ñàìîãî ô³ëîñîôà. Íå äèâíî, ùî íàñë³äóº é çàãîñòðþº ö³ ìîòèâè çíîâó ͳöøå. Òóò îäðàçó ìîæíà çãàäàòè ïðî òðåòþ ÷àñòèíó éîãî «Íåâ÷àñíèõ ì³ðêóâàíü», ÿêà ìຠíàçâó «Øîïåãàóåð ÿê âèõîâàòåëü». Îòæå, ͳöøå çãîäíèé ç óìîâàìè äëÿ çðîñòàííÿ ô³ëîñîôà. ×è íàâ³òü ³ «ô³ëîñîôñüêîãî ãåí³ÿ». É ñåðåä ³íøîãî, öå «æîäíî¿ íåîáõ³äíîñò³ çàðîáëÿòè íà õë³á, æîäíîãî ñòîñóíêó äî äåðæàâè, ñëîâîì, ñâîáîäà ³ ùå ðàç ñâîáîäà»13. Öå, çâ³ñíî æ, òåçè ñàìîãî Øîïåíãàóåðà. Òà, ïåâíå, çíà÷íî ñèëüí³øèìè áóëè âïëèâè íå ïîãëÿä³â, à íàñàìïåðåä îñîáè, ñàìî¿ ïîñòàò³ Øîïåíãàóåðà... «Ô³ëîñîô âàæèòü äëÿ ìåíå ð³âíî ñò³ëüêè, êàæå ͳöøå, íàñê³ëüêè â³í ìîæå áóòè ïðèêëàäîì»14.

² âèõîäèëî, ùî â÷èíîê àáî ïîçèö³ÿ âàãîì³ø³ çà ïîãëÿäè é ì³ðêóâàííÿ. Íåäàðåìíî â³í ³ â öüîìó íàñë³äóº ñâîãî «âèõîâàòåëÿ»: «Áî îñü ó ÷îìó ³ñòèíà: ÿ ïîêèíóâ áóäèíîê ó÷åíèõ, ùå é ãðþêíóâ çà ñîáîþ äâåðèìà»15. Çàçíà÷èìî, ùî, ãîâîðÿ÷è ïðî «ô³ëîñîôà», ͳöøå æîðñòêî ïðîòèñòàâëÿº éîãî «â÷åíîìó». Âîíè ä³éñíî íà äèâî ð³çí³, çà âäà÷åþ, çà çä³áíîñòÿìè, çà ñïîñîáîì ³ñíóâàííÿ. Çíîâó æ ³äåòüñÿ ïðî íàòóðó. – «Íà æàëü, Øîïåíãàóåð í³÷èì òàê íå îáðàçèâ òèõ ÷èñëåííèõ ó÷åíèõ, ÿê ñâîºþ íåïîä³áí³ñòþ äî íèõ»16.

Àëå, íàïåâíå, ïîñòàíå é ñóìí³â: à ÷è âàðòî íàäàâàòè òàêîãî çíà÷åííÿ ÷îìóñü ÿâíî ïðèâàòíîìó é îñîáèñòîìó? ×è íå áóäå öå àæ íàäòî ñóáºêòèâíî? Äëÿ â³äïîâ³ä³, çâè÷àéíî, òðåáà çíîâó çãàäàòè ãðåê³â, àäæå òî áóëà íå ïðîñòî ïî÷àòêîâà äîáà ô³ëîñîô³¿. Öÿ äóæå ð³äê³ñíà ñïðàâà çÿâèëàñÿ òóò ÿê òàêà. Âæå ïîòîìó, çà ï³çí³øèõ åïîõ, ¿¿ òëóìà÷èëè íà äîãîäó ñâîºìó ÷àñó ³ ââàæàëè ÷è «íàéìè÷êîþ áîãîñëîâÿ», ÷è «íàóêîþ», ÷è «ðåâîëþö³éíèì ó÷åííÿì». Àëå âàðòî ïîâòîðèòè, ùî çÿâèëàñÿ âîíà ñàìå â àíòè÷íîìó ñâ³ò³, òîìó ñóòü ¿¿ âèçíà÷àëàñÿ ñàìå òàì. ² ïðèêìåòíî, ùî ñëîâî «ô³ëîñîô» ó ãðåê³â îçíà÷àëî òàêó ëþäèíó, ÿêà, øâèäøå, âèð³çíÿëàñÿ íå â÷åííÿì, à ñàìîþ ïîâåä³íêîþ òà ñïîñîáîì ³ñíóâàííÿ. Öå áà÷åííÿ äàâíüîãðåöüêî¿ (òîæ ³ áóäü-ÿêî¿) ô³ëîñîô³¿ â³äñòîþº Ϻð Àäî, íàïîëÿãàþ÷è, «ùî ô³ëîñîôñüêèé äèñêóðñ º ÷àñòèíîþ ñïîñîáó æèòòÿ»17.

Òà â³äì³íí³ñòü ó ñïîñîá³ æèòòÿ, äî òîãî æ ó òðàäèö³éíîìó ñóñï³ëüñòâ³, öå çâ³ëüíåííÿ â³ä óñòàëåíîãî ïîðÿäêó. Âëàñíå, çâ³äñè é âèíèêàòèìå íåçâè÷íå ô³ëîñîô-ñüêå áà÷åííÿ ñâ³òó. Òîáòî ïðèêëàäè Øîïåíãàóåðà ³ ͳöøå íå ò³ëüêè íå âèíÿòêîâ³, âîíè ñóòòºâ³ é äóæå ïðèðîäí³. Òà é íàâ³ùî øóêàòè ïðèêëàäè? Çãàäàéìî õî÷ ³ íàøîãî Ñêîâîðîäó: «Ñâ³ò ëîâèâ ìåíå, àëå íå ñï³éìàâ».

À âò³ì, ó Øîïåíãàóåðà âñå çíà÷íî ñêëàäí³øå. ³í îäðàçó âèñëîâëþº íå ëèøå ñâîþ íåçàëåæí³ñòü, àëå é áàæàííÿ â³äñòîðîíèòèñÿ â³ä óñ³º¿ ô³ëîñîô³¿ ñâîãî ÷àñó (!). Ìîæå, öèì ³ âèçíà÷àºòüñÿ éîãî ðîëü. Àäæå éäåòüñÿ ïðî äîáó,

êîëè Ãå´åëþ, çäàâàëîñÿ, íåìຠð³âíèõ, ³ í³õòî íå ì³ã ³ ïîäóìàòè, ùî íàñïðàâä³ éîãî ÷àñè âæå ìèíóëè. Ùî ïðè öüîìó çàâåðøèëàñü ³ âåëèêà òðàäèö³ÿ, âëàñíå, êëàñè÷íî¿ ô³ëîñîô³¿. Òîáòî ñàìå Øîïåíãàóåð º ïåðøèì, ó êîãî ñêëàëîñÿ çîâñ³ì ³íøå áà÷åííÿ ñïðàâè...

Òà, çâ³ñíî æ, ÿê ³ áóäü-ÿêà ëþäèíà, ùî çÿâèëàñÿ íà ìåæ³, â³í º íàäòî ñóïåðå÷ëèâèì, àäæå ìຠïîºäíàòè â ñîá³ ñòàðå òà íîâå. Öå íàéïåðøå ïîì³òíî, êîëè ìîâà éäå ïðî «ñèñòåìó». Øîïåíãàóåð óïåâíåíèé, ùî âñå éîãî â÷åííÿ – öå ñàìå ô³ëîñîôñüêà ñèñòåìà, ïðîòå, ç ³íøîãî áîêó, ïîä³áíà áóäîâà äóìêè ïðèòàìàííà äëÿ êëàñè÷íîãî, âæå âè÷åðïàíîãî áà÷åííÿ. Äî ðå÷³, òàêà áóäîâà, âëàñíå, êëàñè÷íî¿ äóìêè áóëà çíîâó ïîâÿçàíà ç óÿâëåííÿìè ïðî ðîçóìíèé óñòð³é áóòòÿ; öå íà÷åáòî ï³äòâåðäæóâàëà é íàóêà, ùî ðîçãëÿäàëà çàêîíîì³ðíó ïðèðîäó ñâ³òó. ³äòàê ³ ô³ëîñîôñüêå éîãî òëóìà÷åííÿ ìàëî áóòè ëîã³÷íèì ³ ïîñë³äîâíèì. Îòæå, ñàìå «ñèñòåìîþ».

Òà ìàºìî íàãàäàòè, ùî Øîïåíãàóåð îïèñóº ñâ³ò ÿê «âîëþ», äåùî ñóòî ñòèõ³éíå ³ íåðîçóìíå. Íàïåâíî, íà ö³é îñíîâ³ éîãî «ñèñòåìà» âæå â³ä ïî÷àòêó áóëà ïðèðå÷åíà. Ïðèêìåòíî, ùî, ñêàæ³ìî, äëÿ Øïåíãëåðà, â³í «îñòàíí³é âåëèêèé ñèñòåìàòèê»18. Àëå íàñïðàâä³ éîãî ñèñòåìà ðóéíóâàëàñÿ ïðè ñàìîìó ñâîºìó ñòâîðåíí³, áî, â³äêðèâøè ñâ³òîâó «âîëþ», Øîïåíãàóåð óæå ò³ëüêè é äóìàº, ùîá õî÷ ÿêîñü ¿¿ ïîçáóòèñü. Ó ï³çíàíí³, â åñòåòèö³, â àñêåòè÷íîìó ïîäîëàíí³ ñâî¿õ áàæàíü...

Îòæå, áàãàòî õòî çàêèäຠéîìó â³äâåðòó íåïîñë³äîâí³ñòü. Àëå, ïåâíå, êðàùå êàçàòè ïðî ïîäîëàííÿ âæå çàçíà÷åíîãî «êëàñè÷íîãî» ñòèëþ ìèñëåííÿ. Äëÿ íüîãî õàðàêòåðíà áóëà ïðèñóòí³ñòü ºäèíîãî é âèçíà÷àëüíîãî ïðèíöèïó (öå â³äãóê ³ùå áîæåñòâåííîãî òâîð³ííÿ). Ñõîæó ðîëü ó Øîïåíãàóåðà âèêîíóº éîãî «âîëÿ». Òà íà öüîìó ïîä³áí³ñòü ³ âè÷åðïóºòüñÿ, áî êëàñè÷íå ðîçóì³ííÿ íå ò³ëüêè çàñòîñîâóº òîé ïðèíöèï, àëå, ïî ñóò³, ñàìå íà íüîìó é áóäóºòüñÿ. Òèì ÷àñîì ó Øîïåíãàóåðà, ùî ñïðàâä³ ââàæຠ«âîëþ» ïî÷àòêîì óñüîãî ñâ³òó

é ãîëîâíîþ ñâîºþ çíàõ³äêîþ, íàäàë³ âñ³ çóñèëëÿ ñïðÿìîâàí³ íà çâ³ëüíåííÿ

(ïðèïóñò³ìî, ùî öå ìîæëèâî) ç-ï³ä ¿¿ âïëèâó.

Ñêëàäàºòüñÿ çîâñ³ì ³íøà, ñó÷àñíà ìàíåðà ìèñëåííÿ. Ö³ â³äì³ííîñò³ ñòàðîãî («êëàñè÷íîãî») ³ íîâîãî çíà÷íî âèðàçí³øå ïîñòàþòü ó òåïåð³øíüîìó,

âæå çð³ëîìó ñòàí³. É íàéêðàùå öþ ð³çíèöþ â³äîáðàçèëè Äåëüîç ³ ¥âàòòàð³. Êëàñè÷íà áóäîâà äóìêè ïîêàçàíà íèìè â îáðàç³ «äåðåâà» ç ºäèíèì ³ êîðåíåì, ³ ñòîâáóðîì. Óæå çâ³äñè â³äáóâàþòüñÿ ðîçãàëóæåííÿ íà áåçë³÷ îêðåìèõ ã³ëîê, àëå ïî÷èíàºòüñÿ âñå, çàçíà÷èìî, ç ºäèíîãî êîðåíÿ (çãàäàéìî «ïðèíöèï»)... Àáè âèçíà÷èòè ñó÷àñíó, ö³ëêîì ³íàêøó áóäîâó ìèñëåííÿ, Äåëüîç ³ ¥âàòòàð³

çàñòîñîâóþòü îáðàç ³íøîãî êîðåíÿ íåñê³í÷åííî ðîçãàëóæåíîãî âæå â³äðàçó, òèïó ãðèáíèö³. Öå ñëàâíîçâ³ñíà «ðèçîìà». Ïî ñóò³, âîíà íå ìຠãîëîâíîãî é äîì³íóþ÷îãî íà÷àëà.

Òàêèì ÷èíîì, ó Øîïåíãàóåðà ïîçíà÷åíà âæå ñó÷àñíà áóäîâà äóìêè.

Òîáòî â³äêðèâøè ñâ³òîâó «âîëþ», â³í îäðàçó íàìàãàºòüñÿ â³ä íå¿ çâ³ëüíèòèñü. ßêùî çíîâó âæèâàòè ìîâó Äåëüîçà é ¥âàòòàð³, öå ðóõè «ë³í³ÿìè âèñëèçàííÿ». (Äî ðå÷³, äåùî ïîä³áíå â³äáóâàòèìåòüñÿ é òîä³, êîëè ô³ëîñîôó íå âäàºòüñÿ ïðèæèòèñÿ â óí³âåðñèòåò³.)

Òèì ÷àñîì éîãî êíèãà çàëèøàºòüñÿ é íàäàë³ íåïîì³÷åíîþ. Òîìó â³í îïðèëþäíþº âæå äðóãèé ¿¿ òîì, â ÿêîìó ç³áðàí³ äîïîâíåííÿ äî ïåðøî¿ êíèãè ç³ çáåðåæåííÿì ¿¿ ñòðóêòóðè. Øîïåíãàóåð ÿâíî ïðàãíå ïðèâåðíóòè òàêè óâàãó äî ñâîãî òâîðó, áî ç ìîìåíòó éîãî âèäàííÿ ìèíóëà âæå ÷âåðòü ñòîë³òòÿ. Òîæ îáèäâà òîìè äðóêóþòüñÿ ðàçîì. Àëå â³äãóêó çíîâó íåìຠìîâ÷àíêà... Âò³ì, óïåâíåí³ñòü ó ñîá³ ùå íå çðàäæóâàëà ô³ëîñîôà, é íàðåøò³ çÿâëÿºòüñÿ éîãî ïðàöÿ, ùî ïðÿìî âæå íå ñòîñóºòüñÿ äî ïåðøî¿ êíèãè. Òàê ñàìî äâîòîìíà

«Parerga é Paralipomena», òîáòî ãðåöüêîþ öå «äîïîâíåííÿ» òà «äîäàòêè». Ñàìà íàçâà íàøòîâõóº íà ïðèïóùåííÿ, ùî öå çíîâó êîìåíòàð³ äî «ñèñòåìè», áî «äîäàòêè» ïåðåäáà÷àþòü ÿêóñü îñíîâó, äî ÿêî¿ ùîñü ³ ìຠäîäàâàòèñÿ. Ïðîòå éøëîñÿ íå ïðî öå.

Ñëîâî «äîäàòêè» ìîæå âêàçóâàòè é íà òå, ùî ðàí³øå íå ðîçãëÿäàëîñÿ. Òóò ³ ñïðàâä³ ïîñòàëî áàãàòî òåì, ÿê³ íå âïèñóâàëèñü ó ñòâîðåíó âæå ñèñòåìó, õî÷ ³ ö³êàâèëè Øîïåíãàóåðà. Äî ðå÷³, ñàìå òóò, ó «Parerga» ìè çíàõîäèìî òðàêòàò «Ïðî óí³âåðñèòåòñüêó ô³ëîñîô³þ». Ïðè öüîìó áóäîâà íîâîãî òâîðó áóëà â³ëüíîþ òà ñòðîêàòîþ é ñêëàäàëàñÿ ç îêðåìèõ åñå¿â ³ ôðàãìåíò³â.

Îêð³ì òîãî, ö³êàâî, ùî ô³ëîñîô³¿ (ïðèíàéìí³ â ¿¿ çâè÷íîìó ðîçóì³íí³) áóëî ïðèñâÿ÷åíî íå òàê óæå é áàãàòî ñþæåò³â. Àäæå á³ëüøå éøëîñÿ ïðî ðå÷³, ùî, çäàâàëîñÿ, íå ñòîñóþòüñÿ ô³ëîñîô³¿ (íàñàìïåðåä ó äðóãîìó òîì³ òâîðó).

Íàïðèêëàä: «Àôîðèçìè æèòòºâî¿ ìóäðîñò³», «Ïñèõîëîã³÷í³ íîòàòêè» ÷è, ñêàæ³ìî, «Ïðî æ³íîê». Îòæå, ìàºìî ñàìå «ðèçîìó», áåç ÿêîãîñü ºäèíîãî é âèçíà÷àëüíîãî êîðåíÿ. «Öå, ìîæëèâî, îäíà ç íàéâàæëèâ³øèõ õàðàêòåðèñòèê ðèçîìè çàâæäè âèñòóïàòè ó ìíîæèí³»19.

Òà âàðòî çãàäàòè, ùî ðóéíóâàííÿ êëàñè÷íî¿ ôîðìè äóìêè â³äáóâàëîñÿ

íå ëèøå çàâäÿêè â³äìîâ³ â³ä ÿêîãîñü îäíîãî ïðèíöèïó. Áî ô³ëîñîôó äîâåëîñÿ ùå é âèõîäèòè, «âèñëèçàòè» ç àêàäåì³÷íîãî ñâ³òó é, ïóáë³êóþ÷è íîâó êíèãó, â³í îäíî÷àñíî çâåðòàºòüñÿ äî íîâîãî, íå «íàóêîâîãî» ÷èòà÷à. Ñàìå çâ³äñè, âëàñíå êàæó÷è, é ïî÷èíàþòüñÿ ïåâí³ çðóøåííÿ. Éîãî, çðåøòîþ, ïîì³÷àþòü. Àëå öå ðîçìåæóâàííÿ ç «óí³âåðñèòåòñüêîþ ô³ëîñîô³ºþ» é íàäàë³ çóìîâëþº éîãî ì³ñöå ³ ñïðèéíÿòòÿ, íå ñò³ëüêè á³ëÿ ô³ëîñîô³â (îñîáëèâî â àêàäåì³÷íîìó ðîçóì³íí³), ñê³ëüêè á³ëÿ ïèñüìåííèê³â. ² íàéïåðøå çãàäàéìî ïðî Áîðõåñà, ùî «áóâ çàõîïëåíèì ÷èòà÷åì Øîïåíãàóåðà»20.

Äî ðå÷³, âñ³ éîãî òâîðè áóëè â³äçíà÷åíí³ ðèñàìè ùå é áåçñóìí³âíîãî ïèñüìåííèöüêîãî òàëàíòó. Âò³ì, ³ òóò ó Øîïåíãàóåðà çíàéîìà âæå ñóïåðå÷êà ç «óí³âåðñèòåòñüêîþ ô³ëîñîô³ºþ», áî âëàñí³ éîãî ðîáîòè, äîáðå íàïèñàí³ é ïðîçîð³ äëÿ ñïðèéíÿòòÿ, äîçâîëÿëè éîìó çàêèäàòè «ïðîôåñîðàì» ¿õíþ íóäíó ìàíåðó ïèñàííÿ, êîëè øòó÷íà òåðì³íîëîã³ÿ ò³ëüêè ïðèõîâóº ïîðîæíå÷ó. – Õàé òàì ÿê, à «ïàëêèé ³ ïðîçîðèé ó ñâî¿õ âèñíîâêàõ Øîïåíãàóåð»21 ³ â öüîìó â³äð³çíÿâñÿ â³ä îïîíåíò³â. Îäíå ñëîâî, ïî÷èíàþ÷è ç îñíîâíî¿ ñâ çíàõ³äêè, òîáòî «âîë³», é óïðîäîâæ óñüîãî æèòòÿ, â³í óíèêàº, çâ³ëüíÿºòüñÿ, âèñëèçàº, â³äð³çíÿºòüñÿ... Òà ñàìå çàâäÿêè öüîìó é ïðîêëàäຠíîâ³ øëÿõè.

 --------------------------------------------------------------------------------------

1 Õàéäåããåð Ì. Íèöøå. Â 2-õ ò. ÑÏá.: Âëàäèìèð Äàëü, 2007. Ò. 2. Ñ. 208.

2 Òàì ñàìî. Ò.1. Ñ. 109.

3 Øîïåíãàóýð À. Ñîáðàíèå ñî÷èíåíèé:  6 ò. Ò.1. – 2-å èçä., èñï. Ì.: Ðåñïóáëèêà; Äìèòðèé Ñå÷èí, 2011. Ñ. 18.

4 Òàì ñàìî. Ò. 4. – Ñ. 62.

5 ͳöøå Ô. Ïî òîé á³ê äîáðà ³ çëà; Ãåíåàëîã³ÿ ìîðàë³. Ëüâ³â: ˳òîïèñ, 2002. Ñ. 189.

6 ͳöøå Ô. Òàê êàçàâ Çàðàòóñòðà; Æàäàííÿ âëàäè. Ê.: Îñíîâè, 2003. Ñ. 34.

7 Ñàðòð Æ.-Ï. Áóòòÿ ³ í³ùî. – Ê.: Îñíîâè, 2001. Ñ. 435.

8 Øîïåíãàóýð À. Ñîáðàíèå ñî÷èíåíèé... Ò. 1. Ñ. 105

9 ͳöøå Ô. Òàê êàçàâ Çàðàòóñòðà... Ñ. 41.

10 Òàì ñàìî. Ñ. 159.

11 Øîïåíãàóýð À. Ñîáðàíèå ñî÷èíåíèé... Ò. 4. Ñ. 106.

12 Òàì ñàìî. Ò. 4. – Ñ. 113.

13 ͳöøå Ô. Ïîâíå ç³áðàííÿ òâîð³â ó 15 ò. Ò. 1. Ëüâ³â: Àñòðîëÿá³ÿ, 2004. Ñ. 343.

14 Òàì ñàìî. Ò. 1. – Ñ. 292.

15 ͳöøå Ô. Òàê êàçàâ Çàðàòóñòðà... Ñ. 129.

16 ͳöøå Ô. Ïîâíå ç³áðàííÿ òâîð³â... Ò. 1. Ñ. 343.

17 Àäî Ï. Ùî òàêå àíòè÷íà ô³ëîñîô³ÿ? Ê.: Íîâèé Àêðîïîëü, 2014. Ñ. 13.

18 Øïåíãëåð Î. Çàêàò Åâðîïû. Ìí.: Õàðâåñò, Ì.: ÀÑÒ, 2000. Ñ. 445.

19 Äåëåç Æ., Ãâàòòàðè Ô. Òûñÿ÷à ïëàòî: Êàïèòàëèçì è øèçîôðåíèÿ. Åêàòåðèíáóðã: Óàêòîðèÿ; Ì.: Àñòðåëü, 2010. Ñ. 22.

20 Áîðõåñ Õ.Ë. Àëåô: Ïðîçîâ³ òâîðè. Õàðê³â: Ôîë³î, 2008. Ñ. 438.

21 Òàì ñàìî. Ñ. 170.

 

ì.Çàïîð³ææÿ,

âåñíà ë³òî 2017 ð.